Сайру сулук асносидаги суҳбат, вирд, хатм ва бошқа зикрлар зоҳирий одобларни ўз ичига олади.
Қалбнинг ғафлат ва ёвузликлардан покланиши, нафснинг тарбия қилиниши ва руҳнинг илоҳий ҳузурга юксалтирувчи ҳоли ботиний одоблар ичига киради.
Одоб – ҳар нарсанинг керагича ва етарли бўлишидир. Бунинг йўлида барча фикр ва феълларда одоб намунаси Пайғамбарларнинг имоми ҳазрати Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга тобеъ бўлишдир.
Буюк валий Сирис-Сақотий қаддасаллоҳу сирроҳу “Одоб ақлнинг таржимонидир”, деганлар. Демак, ҳамма одоби қадар ақлли, ақли қадар шарафли, шарафи қадар қийматлидир.
Одобига риоя қилинмаган ҳар қандай иш кўб бўлса ҳам асло фойда бермайди. Инсон бир ишни усулига риоя қилмаган ҳолда қилса, у ишга умрини берган бўлса ҳам хайрли бир натижа ололмайди.
Аллоҳнинг ер юзидаги шоҳиди ва халифаси бўлган орифларга ҳурмат қалбдаги тақводан дарак беради. Уларга нисбатан одобини сақламаган кимсанинг тасаввуф йўлида ҳеч қандай насибаси бўлмайди.
Орифлар “Аввал усул, сўнг вусул” деганлар. Яъни, мақсадига етишни хоҳлаган кимса, аввало, у ишининг қоидасига кўра йўлга чиқса, мақсадига эришади, бўлмаса йўлда қолиб кетади.
Буюк олим Абдуллоҳ ибн Муборак раҳматуллоҳи алайҳ: “Бизлар яна ҳам кўп илмга эмас, балки, яна ҳам кўп одобга муҳтожмиз”, деганлар.
Ҳақ йўлига кирган толиб учун асосий сармоя одобдир. Одоби бўлмаганнинг Аллоҳ йўлида қозонадиган ҳеч вақоси йўқ.
"Буюк ориф Имом Ғаззолий қаддасаллоҳу сирроҳу тасаввуф йўлининг қоида ва одоблари ҳақида “Равзатут-Толибийн” номли асарида шундай дейди:
“Банда билан улуғ Аллоҳ ўртасидаги ишлар кўпинча уч соҳада амалга ошади. Булар: ёрдам сўраш, ғайрат ва одобдир. Ёрдам сўраш бандадан, тавбасини қабул қилиш эса улуғ Аллоҳдандир. Ғайрат бандадан, муваффақиятга эриштириш эса улуғ Аллоҳдандир. Одоб бандадан, икром ва эҳсонлар Аллоҳдандир.
Ким солиҳларнинг одоби билан одобланса, у кароматга ва илоҳий эҳсонларга эришади. Ким авлиёнинг одоби билан одобланса, у илоҳий яқинликка олинади. Ким содиқларнинг одоби билан одобланса, у мушоҳадага эришади. Ким пайғамбарларнинг одоби билан одобланса, унга унсият (алоҳида муҳаббат ва дўстлик) неъмати бахш этилади. Ким одобдан маҳрум бўлса, барча хайрлардан маҳрум қолади.
Комил муршидларнинг амрларига бўйсунмаган ва одобларига рози бўлмаган кимса ёлғиз ўзи Қуръон ва суннат билан ҳақиқий одобга эга бўлолмайди.
Тарбия йўлининг бошидаги кимсаларга керакли одобни сақлай олмаган кимса қандай қилиб тарбиянинг охирига келган, юксак мақом эгаси –валийларнинг мақомларига етганини иддао қилади?!”.
Одоб қалбда, сўзда ва феълда бўлади.
Қалбнинг одоби ният, ихлос ва самимиятдадир. Буларнинг натижаси Аллоҳ учун севмоқ, Аллоҳ учун бермоқ, Аллоҳ учун ёмонламоқ ва Аллоҳ учун ман этмоқдир. Бу ҳол иймоннинг энг юксак чўққисидир ва комил инсон бўлишнинг аломатидир. У Аллоҳ таолонинг севган бандаларига
бир туҳфасидир. Буюклар бу аҳлоқнинг эҳсон мартабаси бўлгани ва унинг вужудга фақатгина зоти зикр соясида жойлашишини белгилаб ўтганлар.
Зоти зикр бу ҳар жойда, ҳар ишда, ҳар қандай ҳолатда руҳ, сир ва бошқа латоифлар билан Аллоҳ таолони зикр қилишдан иборатдир.
Ғавс Билвонисий Саййид Абдулҳаким Ҳусайний қаддасаллоҳу сирроҳу зикр ва одоб ҳақидаги бир суҳбатида шундай деганлар:
“Қаранг, бу миллатнинг бошига нимаики келса, ғафлатдан келди. Шоҳи Хазна қаддасаллоҳу сирроҳу: “Ғафлатчалик ҳеч бир ёмон ҳол йўқдир”, деди. Кимнинг бошига нимаики келса, нафснинг ҳийлаларидан ғофил бўлгани учун келган. Бир киши ўз кучи билан ғафлатни тарк этолмаса, одобга йўналсин. Шундайки, Раббим мени ҳар он, ҳар жойда мени кўрябди, деб ўйласин ва нафсини қийнасин. Очиқ ва махфий одобларга бош эгиш билан инсоннинг қалби уйғонади. Шундай қилиб ғафлат йўқ бўлади”.
Сўзнинг одоби мақомга мос сўзлашдир. Ҳар мақом ўзгача шакл
ва тавр (тур, илмаҳилик) талаб қилади. Ҳар сўз ўрнида, вақтида, етарлича сўзлансагина қийматли ва таъсирли бўлади. Сўз эҳтиёж қадар сарф қилиниши керак. Сўзда ёлғон ва сохталик бўлмаслиги керак. Сўз эгасининг сўзи билан ўзи, ичи билан ташқариси бир хил бўлиши керак. Муршид
ва мўъминларга самимият фақатгина шу ҳолда бўлиши мумкин.
Феълнинг одоби – мақомига мос хатти-ҳаракатда бўлиш.
Ҳар шахснинг, ҳар мақомнинг, ҳар ибодат ва тоатнинг ўзига хос одоби бордир. Барча одоблар суннати санийяда ўргатилгандир. Одоб Ҳаққа
ва халққа нисбатан қандай муомала қилишни билишдир. Қисқа қилиб айтганда, одоб гўзал аҳлоқдир. Бу одобларни бирма-бир ўрганиш ва имкон маҳал амалда кўрсатиш керак.
Илм одоб билан гўзал бўлади. Ҳақ йўлчиси фақатгина одоб билан йўлга чиқа олади. Зикр одоб билан фойда беради. Ибодат одоб билан қилинса, Аллоҳга юксалади. Тавба одоб билан қабул этилади. Мана шу сабабдан Аллоҳ дўстлари талабаларидан ҳар бир ишда одоб талаб қилиб, одоб кутади. Тасаввуф йўлида барча манзил ва мақомларда инсоннинг олдига ягона лавҳа чиқади”.
ҲУСАЙН ҲАМДАМОВ
Мир Араб олий мадрасаси проректори
